آخرین مطالب

» شماره ۳۹ » هزار افسان کجاست؟

هزار افسان کجاست؟

کتاب: هزار افسان کجاست؟ نویسنده: بهرام بیضایی ناشر: روشنگران و مطالعات زنان نوبت چاپ: پنجم ۱۳۹۹ تعداد صفحات: ۵۰۲ صفحه قیمت: ۲۵۰ هزار تومان بهرام بیضایی، نویسنده و کارگردان ایرانی در سینما و نمایش است. تدوینِ فیلم، تهیۀ فیلم، مقاله‌نویسی، ترجمۀ نمایشنامه، نگارشِ چند داستان و چند شعر و انبوهی پژوهشِ تاریخی و ادبی و […]

هزار افسان کجاست؟

کتاب: هزار افسان کجاست؟

نویسنده: بهرام بیضایی

ناشر: روشنگران و مطالعات زنان

نوبت چاپ: پنجم ۱۳۹۹

تعداد صفحات: ۵۰۲ صفحه

قیمت: ۲۵۰ هزار تومان

بهرام بیضایی، نویسنده و کارگردان ایرانی در سینما و نمایش است. تدوینِ فیلم، تهیۀ فیلم، مقاله‌نویسی، ترجمۀ نمایشنامه، نگارشِ چند داستان و چند شعر و انبوهی پژوهشِ تاریخی و ادبی و استادی در دانشگاه از دیگر کارهای بهرام بیضایی است. بیضایی از فیلم‌سازان صاحب‌سبک و معتبر، همچنین از نویسندگان و اندیشمندان برجستۀ نمایش و ادبیات نوین فارسی به‌شمار می‌رود. بعضی از نمایشنامه‌های بیضایی به زبان‌های دیگری ترجمه و در آسیا و اروپا و آمریکای شمالی چاپ و اجرا شده‌ است. ده فیلمِ بلند و چهار فیلمِ کوتاه و کمابیش هفتاد کتاب و چهارده نمایش بر صحنه‌های شهرهای مختلف ایران و گاه غیر از ایران از سال ۱۳۴۱ به بعد بخش عمدۀ کارنامۀ هنری او را تشکیل می‌دهد. بیضایی در کار پژوهش نامی وزین دارد. آنچه او دربارۀ نمایش در ایران، چین، هند و ژاپن فراهم آورده‌، در زمرۀ کتاب‌های آموزشی دانشگاهی و نیز از کتب مرجع به شمار می‌آید.
بیضایی روی «هزار و یک شب» هم کارکرده است. دو نمایشنامۀ هشتمین سفر سندباد، شب‌هزارویکم و نیز دو پژوهش ریشه‌یابی درخت کهن و هزار افسان کجاست؟ از آن جمله‌اند. بیضایی پژوهش مفصلش دربارۀ هزارویک شب را پس از چند سال انتظار برای پروانۀ نشر، در سال ۱۳۹۱ چاپ کرد. کتاب هزار افسان کجاست؟ در سال ۱۳۸۴ نوشته شده بود، دقیقاً چندی پس از نمایش شب هزارویکم و نیز اندکی پس از انتشار قسمت نخست کتاب یعنی ریشه‌یابی درخت کهن (چاپ سال ۱۳۸۳)، و بنا بود به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت ۱۳۸۵ برسد، ولی انتشارش تا بهار ۱۳۹۱ پس ‌افتاد. به تصریح خود بیضایی پژوهش هزار افسان کجاست؟ ریشه در کتاب ریشه‌یابی درخت کهن دارد و هرچند که تلاش کرده این کتاب درخودبسنده باشد و بی‌نیاز از دیگری، بااین‌همه هر دو گویای یک نگره‌اند و برای کسی که قصد دارد کتاب هزار افسان را بخواند به‌سود‌تر خواهد بود آن نیز خوانده شود.

در این کتاب، چنان که نامش می‌نماید، ریشه‌های ‌‌هزار و‌ یک ‌شب را در هزار افسان جست‌وجو می‌کند. برای اینکه کمی بیشتر در آنچه بیضایی در این کتاب پژوهشی بیان می‌کند مداقه کنیم، لازم است به‌اختصار به هزار و یک شب و همچنین هزار افسان اشاره‌ای داشته باشیم.

شرق‌شناسان عموماً اتفاق‌نظر دارند که این مجموعه، التقاطی از متون دارای ریشه‌های بس گوناگون است که در طی چندین قرن، پرداخته شده‌اند و کتاب در قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی شکلی ثابت به خود گرفته‌ است. این که تصور کنیم هزار و یک شب اثر یک نویسنده است، بر جایی نااستوار ایستاده‌ایم. در حقیقت با اثری جمعی سر و کار داریم که نه‌تنها به مدت چندین قرن فراهم آمده‌، بلکه نمودار گرایش‌هایی بس مختلف نیز هست و کلاً چهار دسته داستان در آن تشخیص می‌توان داد:

یک) هستۀ قصه‌های ایرانی‌تبار و هم‌ریشه با داستان‌های شاهنامه که به دست فاتحان مسلمان با اسلام انطباق یافته‌اند و قدیم‌ترین بخش هزار و یک شب‌ را شکل داده‌اند. خصیصۀ این قصه‌ها، غنای تخیّلی و وهمناک، و مداخلۀ دائم جنیان و پریان، و وفور مسخ و حلول و سخنگویی جانوران است.

دو) حکایت‌هایی که بیشتر مغازله‌آمیزند تا وهمناک، و در بغداد در دوران خلافت هارون‌الرشید می‌گذرند، قصه‌هایی عاشقانه با عواقب عدیده‌. در این داستان‌ها، مناظر زندگی درباری یا شهری، اندک‌اندک جایگزین صحنه‌های طلسم و جادو می‌شوند.

سه) دوره‌ای از قصه‌های دریانوردان که مشهورترینشان قصه‌های سندباد بحری، مربوط به بندر بصره، نقش بسته‌است. این قصه‌ها، حماسۀ نخستین دریانوردان مجهز به قطب‌نما و شاخص و میل رصد و شمسه و اسطرلاب است که به کشف مناطق ناشناخته می‌روند.

چهار) قصه‌های شهری که در قاهره پرداخته شده‌ و به قصه‌های کهن مزید شده‌اند؛ یعنی حکایات مشتمل بر ماجراجویی‌های قهرمانان و قصه‌های هزل‌آمیز و هجوآلود و صحنه‌هایی از زندگی اعیان خوش‌ذوق و ظریف و گوشه‌هایی از معاش سوداگران و پیشه‌وران، تقریباً به‌طور کامل، جانشین وهمناکی قصه‌های کهن می‌شوند.

هستۀ اصلی و به تعبیر بیضایی داستان بنیادینِ هزار و یک شب قصه‌های دستۀ اول هستند که به هزار افسان مشهور است. این حکایت‌ها در قرن سوم هجری، بعد از حملۀ اعراب به ایران، زمانی که بغداد مرکز علم و ادب بود، از پهلوی به عربی برگردانده شده ‌است.

بیضایی در کتاب هزار افسان کجاست؟ طی پژوهشی سترگ، هوشمندانه و همه‌جانبه، با واژه‌گزینی‌های مناسب‌ و با نثری بسیار زیبا که امضای بیضایی را دارد بیان می‌کند که داستان بنیادین هزار و یک شب ایرانی است و برگرفته از اسطورۀ ضحاک است؛ او بر این باور است که شهریار، شهرزاد و دین‌‌آزاد (دنیازاد) ‌هزار و یک‌ شب، همان ضحاک، شهرناز و ارنوازند که در شاهنامه آمده‌ و پیش‌تر، در بازگفت اوستا در یک اسطورۀ هندوایرانی از آن‌ها نام برده شده است، یعنی باید گفت که اژی‌دهاک و تریتونه، همان ضحاک و فریدون، و سنگهَوَک و ارِنوک همان شهرناز و ارنواز شاهنامه‌اند. بیضایی داستان بنیادین را دروازۀ ورود، و شناسنامۀ هزارافسان ایرانی و برگردان‌های آن ( الف لیله و لیله عربی و هزار و یک شب امروزین) می‌داند. برای معرفی کتاب چاره‌ای نیست جز آوردن این داستان بنیادین. او همچنین معتقد است اگر بشود هر داستان دیگری را از این کتاب حذف کرد، حذف داستان بنیادین غیرممکن است؛ که در این صورت هویت کتاب از بین می‌رود و بازماندۀ کتاب از هم می‌پاشد. همۀ قصه‌های هزار و یک شب یا هزار افسان دربارۀ دیگران است، داستان بنیادین دربارۀ خود قصه‌گویی، قصه‌گو و شنوندۀ آن است. اگر در هر داستان دیگری از هزار افسان تصرف شده باشد، داستان بنیادی تا امروز دست‌نخورده باقی مانده است.

بهرام بیضایی با اطمینان در این کتاب می‌گوید: هرگاه از داستان بنیادین هزار و یک شب حرف می‌زنیم، داریم با اطمینان از هزار افسان می‌گوییم.

خواندن کتاب هزار افسان کجاست؟ نه بر اهل کتاب و علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات که بر هر ایرانی که مختصر عِرقی به ایران و پیشینۀ سترگ آن دارد توصیه می‌شود.

حمید زمانی


برچسب ها : , , ,
دسته بندی : شماره ۳۹ , معرفی کتاب
این‌ها را هم بخوانید:
ارسال دیدگاه