اقبال معتضدی

بازی با کلمات، یکی ازخصلت‌های رایج شاعرانه در شعر است که لذت متن را برای خواننده (به‌ویژه خواننده‌ی فرانسوی‌زبان) مضاعف می‌کند. واژه ی Pensée در شعر گل‌ها وتاج‌ها، دو معنی دارد: «گل بنفشه» و «اندیشه». باز در همین شعر، ژاک پره‌ور از champs élysées (دشت‌های افتخار) به قرینه‌ی Champs Elysées (خیابان شانزلیزه) استفاده می‌کند. در شعر فصل هسته، ترتیب Les Ominbus á chevaux (درشکه‌های اسبی) و Les épingles á chevaux (سنجاق سر) را به هم می‌ریزد و ترکیبات جدیدی می‌سازد: درشکه‌های چوبی و سنجاق‌های اسبی؛ و از این‌گونه پیوندهای نو و ابداعات در شعر پره‌ور بسیارند.

ژاک پره‌ور بین سال‌های ۱۹۲۵تا ۱۹۲۹ از فعالان گروه سوررئالیست‌ها محسوب می‌شود. این خودآموخته که بعد از مدرسه ادامه تحصیل نمی‌دهد –حدود پانزده‌سالگی– نه معلم را دوست دارد نه امتحانات را، درعوض تحت تأثیرآنچه می‌خواند و گفت‌وگوی فیلم‌هایی که می‌بیند و نقاشی‌هایی که کشف می‌کند قرار می‌گیرد. به «دروغ‌های بزرگ مقدس» حمله می‌کند: ارتش، مذهب، پلیس. علاقمند به بحث و گفت‌وگوست و به‌ضرورت، مبارزه‌طلب. دوستان جدیدش مانند خودش یاغی، سرکش و معترضند به همه‌چیز. زمانی که آندره برتون از گروه سوررئالیست‌ها منشعب می‌شود شاید فرصتی مناسب پیش می‌آید که پره‌ور خودش بشود و از سنگینی بار شخصیت آندره برتون خود را رها کند. کتاب شعر «مرگ یک آقا» (۱۹۳۰) به‌شدت ضد پاپ و با درخشش یک خشم زیبا، سبک سوررئالیسم دارد وسرشار از مصادیق فرهنگی، بازی با کلمات و تصاویرعجیب است و نشان‌دهنده‌ی این که پره‌ور صاحب‌سبک شده، مرگ یک آقا، تولد یک شاعر را نوید می‌دهد.

پره‌ور گرچه از برتون جدا می‌شود ولی به سوررئالیسم وفادار می‌ماند. اوعقیده دارد که دیوانگی و رؤیا می‌توانند واقعیت دیگری را نشان دهند. در شعر «ساحل» او، افتادنِ تکه‌سفالی از یک شیروانی قدیمی، تصویری قدیمی را به ذهن القا می‌کند چونان که بادِ خزان، برگی را به زمین بیندازد. استفاده از چند استعاره یا مقایسه‌ی عجیب می‌تواند خواننده را به دنیای سوررئال پرتاب کند، همه‌چیز قابلیت این را دارد که تغییر شکل دهد. شاعر، حتی وقتی کلمات را مانند گلوله‌ای شلیک می‌کند، تا لحظه‌ی اصابت کلمات به هدف یا به ناکجا، خود نیز مانند خواننده هنوز صحنه را ندیده و بی‌خبر است. این ایهام، غلظتِ فضای شعری و شاعرانگی را بسیار بیشتر و توجه‌برانگیز می‌کند.

در دهه‌ی ۱۹۳۰ پره‌ور برای گروه اکتبر، نمایشنامه، فیلمنامه، دیالوگ و ترانه‌های دسته‌جمعی می‌نویسد. او با مارسل کارنه کارگردان جوان چند فیلم سینمایی می‌سازند از جمله: درام مسخره ۱۹۳۷، بندر مه‌آلود۱۹۳۸، آفتاب برمی‌دمد ۱۹۳۹، ملاقات‌کنندگان شب ۱۹۴۲، بچه‌های بهشت ۱۹۴۵، دروازه‌های شب ۱۹۴۶ و لاماری بندر ۱۹۴۹٫

آندره برتون و پل الوار در سال ۱۹۳۸ در لغت‌نامه‌شان با نام «مضحکه‌ی بنا» به‌اختصار در بیان سوررئالیسم، این موضوع را مطرح می‌کنند که «نوشته‌ها به پرواز در می‌آیند و گفته‌ها به جا می‌مانند». این حرف نه به آن معنی است که ارزش نوشته‌ها کمتر از گفته‌هاست، بلکه پره‌ور اعتقاد دارد آزادی در حرکت است. به این ترتیب، پره‌ور به تکرار و به شکل‌های گوناگون سخنش را بیان می‌کند که کلمات از کتاب‌ها بیرون می‌روند و دوباره به آن باز می‌گردند. او در سال‌های آخر عمر، اتفاقات روز را دنبال می‌کند و همدلی‌اش با ستمدیدگان و نفرتش از جنگ و نژادپرستی را بیان می‌کند و در ماه مه ۱۹۶۸ با کارگران و دانشجویان معترض، متحد می‌شود و دو کتاب آخرینش «سرخ» و «از هر دری» مضامینی انسان‌دوستانه دارند. گفته‌های پره‌ور در قرن بیستم با شعرهای ویکتور هوگو در قرن نوزدهم برابری می‌کند، شعرها دارای شخصیت مستقل هستند. ترجمه آثار ژاک پره‌ور به زبان فارسی به بیش از پنجاه سال پیش می‌رسد: بزرگانی چون حسن هنرمندی، احمد شاملو، رضا سیدحسینی و در مترجمان نسل جدید کتابِ زمان گمشده با ترجمه‌ی مریم رئیس‌دانا (انتشارات نگاه) و کتاب مجموعه‌اشعار ژاک پره‌ور، ترجمه‌ی جواد فرید (نشر ماهریس) که متأسفانه هیچ یک از این دو کتاب در بازار یافت نمی‌شود. بخش پرونده و بخش شعر این شماره که به‌تمامی به ترجمه‌ی شعرهای ژاک پره‌ور اختصاص یافته، در دو بخش به قلم و یا با ترجمه‌ی این عزیزان به شما خوبان تقدیم می‌شود. نخست در بخش پرونده بنفشه فریس‌آبادی، محسن توحیدیان، خشایار بیگی، و بهنام رشیدی؛ و دوم در بخش پرونده/شعر، احمد شاملو، احمدپوری، محمد شریفی نعمت‌آباد، و مریم رئیس‌دانا.

نوروز بر شما هم‌میهنان عزیز خجسته باد!