نام کتاب: مرغ سحر

نام نویسنده: پروانه بهار

نام ناشر: موسسه فرهنگی–هنری جهان کتاب

چاپ: سوم

سال: ۱۴۰۰

تعداد صفحه: ۲۷۲

قیمت: ۸۸ هزار تومان

محمدتقی بهار، شاعر و ادیب معاصر ایرانی، در سال ۱۲۶۵ در مشهد به دنیا آمد. او ادبیات را نزد پدرش آموخت و از هفت‌سالگی به سرودن شعر پرداخت. پدر وی، میرزامحمد کاظم صبوری، در زمان ناصرالدین شاه، ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی بود و به همین واسطه، پس از درگذشت او، مظفرالدین شاه مقام ملک‌الشعرا را به وی داد. ملک‌الشعرا پنجاه سال در شعر و ادبیات، روزنامه‌نگاری، تدریس و سیاست حضور فعال داشت. او پس از تأسیس روزنامه‌ای با نام بهار، نام خانوادگی خود را از صبوری به بهار تغییر داد.

ترانه‌ی مرغ سحر از آثار به یاد ماندنی اوست که بارها توسط خوانندگان مختلف به اجرا در آمده است.

پروانه بهار، نویسنده و فعال حقوق زنان چهارمین فرزند ملک الشعرا بود. وی در دهه‌ی ۳۰ زندگی‌اش به آمریکا رفت و مدت بیست سال در بانک جهانی و تا پیش از بازنشستگی در سال ۱۹۹۲ میلادی، به عنوان کتابدار و پژوهش‌گر در کنگره‌ی ملی آمریکا فعالیت کرد. پس از آن به فعالیت‌های ادبی و امور مربوط به زنان و سیاه‌پوستان پرداخت. او که در سوئیس، در روزهای تنهایی و بیماری‌ پدر، یار و غمخوارش بود، روز ۱۴مرداد ۱۴۰۱ در نودوسه‌سالگی در آمریکا درگذشت.

«ای دختر خوب و نازنین من!»

این مصرع، شروع و پایان یک قطعه به نام «مونس پدر» است که ملک‌الشعرا در وصف پروانه سروده است. مقدمه‌ی مجید تهرانیان در اول کتاب نیز با اشاره به همین مصرع آغاز می‌شود. کتاب مرغ سحر که در حقیقت زندگی‌نامه‌ی پروانه بهار است، در بخش اول به زندگی ملک‌الشعرا و در بخش دوم به تاثیر تعلیمات وی بر نویسنده می‌پردازد.

محمدتقی بهار از جمله روشنفکران و پیشروان آزادی و تجدد زنان بود. او در اشعار خود آرزو می‌کرد زنان با حفظ پارسایی، بتوانند به مدرسه بروند و دانش بیاموزند. ستایش وطن، آزادی، قانون و حقوق و آزادی زنان از مهم‌ترین مضامین شعر وی هستند. واژه‌ی زن ۳۶۲بار، مادر ۱۴۴بار و دختر ۴۱بار در اشعار بهار تکرار شده است. او بارها در اشعار خود درباره‌ی همسر و خانواده‌‌اش سخن رانده است. نخستین شعر وی درباره‌ی زنان، قصیده‌ای است با عنوان «زن شعر خداست» که در سال ۱۳۰۷ سروده است:

زن بوَد شعر خدا مرد بوَد نثر خدا

مرد نثری سره و زن، غزلی‌ تر باشد

این ادیب شاعر همواره مورد غضب حکومت پهلوی قرار داشت. با توجه به این که خانه و کتابخانه‌ی او پس مرگش توسط دولت حفظ نشد، پروانه بهار در اول کتاب چنین نوشته است: «متأسفانه بعد از درگذشت پدرم، چون وضع مالی خانواده اجازۀ حفظ آن گنجینه را نمی‌داد، مادرم از دولت تقاضای خرید آن را کرد، ولی ترتیب‌اثر داده نشد و او به ناچار تمام آن‌ها را به معرض فروش گذاشت تا بتواند ادامۀ حیات بدهد. خانه‌ای و باغی و کتابخانۀ باارزشی که با زحمت فراهم آمده بود و هر گوشۀ آن اثری و ردپایی از پدر داشت. راجع به پدر بسیار بررسی و کار شده است. دیوان او آیینۀ تمام‌نمای زندگی و مبارزات اوست، اما از زندگی داخلی او کمتر سخن رفته است. من به این موضوع خواهم پرداخت…»

او همچنین در این کتاب نوشته است که چگونه پس از مرگ بهار، آثار او را گردآوری نموده است: «پدرم عادت داشت که بعضی از اشعارش را در حاشیۀ کتاب‌هایش، یا قبل از فهرست یا پایان کتاب، می‌نوشت و اغلب فراموش می‌کرد که آنها را وارد دیوان خطی اشعارش بکند. این کار چندین هفته طول کشید. تمام کتاب‌های پدرم را قبل از فروش یک‌به‌یک ورق زدیم. هیچ کتابی نبود که ندیده باشیم. خوشبختانه مقداری از اشعار او را پیدا کردیم، که اگر این همت را نکرده بودیم به دست فراموشی سپرده می‌شد.»

پروانه در مصاحبه‌ای گفته بود: «زندگی پدرم برای ما بزرگ‌ترین کلاس بود. ما از او دو درس مهم آموختیم. اول این که هرگز از فقر نترسیم و دوم این که برای آزادی انسان‌ها بجنگیم.»

کتاب مرغ سحر نخستین بار در سال۱۳۹۸ توسط موسسه فرهنگی هنری جهان کتاب چاپ شد. پس از یک نوبت تجدید چاپ در سال۱۳۹۹، سومین و آخرین نوبت چاپ آن در زمستان۱۴۰۰ به همت همان موسسه در ۲۰۰۰ نسخه منتشر شد.

این کتاب در قطع رقعی و در ۲۷۲ صفحه منتشر شده است که عکس‌هایی از خانواده‌ی بهار را هم در ۱۶ صفحه‌ی انتهایی آن شامل می‌شود.

ایلناز نواب‌پور