نام کتاب: سینمای ناصر تقوایی

نویسنده: سعید عقیقی– رضا غیاث

انتشارات: گیلگمش

نوبت چاپ: اول پاییز ۱۴۰۰

تعداد صفحه: ۳۷۷

قیمت: ۱۲۰ هزار تومان

اولین آشنایی جدی من با سینمای ناصر تقوایی مربوط به کلاس فیلم‌نامه‌نویسی سعید عقیقی‌ است. معلم برای توضیح یک مسئله صحنه‌هایی از فیلم ناخدا خورشید را مثال زد و شاگردان کلاس مات و مبهوت از آن همه طراحی و ظرافتی که نویسنده/کارگردان فیلم در آن صحنه بکار برده بود و ما هیچ یک متوجهش نشده بودیم، بماند که هنوز هم متوجه خیلی چیزها نیستیم… پانزده سال گذشت تا این کتاب.

کتاب «سینمای ناصر تقوایی» در ادامه‌ی همان کلاس درس سعید عقیقی است. اینجا هم قرار است مخاطب به‌واسطه‌ی دریافت حجم انبوهی از اطلاعات سینمایی و کشف لایه‌های پنهان فیلم‌های ناصر تقوایی به ذوق آمده و مبهوت شود. «در بررسی همه‌جانبه‌ی آثار تقوایی کوشیدیم به همان جزئیاتی اشاره کنیم که خود او با نظمی خاص در کارش گنجانده است.»

نویسندگان کتاب را به سه بخش اصلی تقسیم کرده‌اند. چهار فصل فراسوی اقتباس، فیلم‌های مستند، دایی جان ناپلئون و کشتی یونانی را سعید عقیقی نوشته و آرامش در حضور دیگران، صادق کُرده، نفرین، ای ایران و کاغذ بی‌خط را رضا غیاث و دو بخش ناخدا خورشید و رهایی به صورت مشترک نوشته شده است.

در کنار تمام مباحث ‌و سرفصل‌های سینمایی مورد بررسی در این کتاب از تحلیل اجزاء و عناصر ساختاری فیلم‌نامه‌های تقوایی (کلاسیک و مدرن) گرفته تا میزانسن و هدایت بازیگر در کارگردانی او، آنچه که بیش از همه توجه مرا به خود جلب کرد مسئله‌ی اقتباس در سینمای ناصر تقوایی است که سوای تحلیل‌های موردی، کلیت مقوله‌ی اقتباس در سینمای ناصر تقوایی در قالب یک بخش مجزا در کتاب گنجانده شده است و شاید این موضوع بی‌ارتباط به اشراف سعید عقیقی به عنوان یک فیلم‌نامه‌نویس حرفه‌ای و نویسنده‌ی فیلم‌نامه‌ی اقتباسی شب‌های روشن نباشد.

در بین آثار کم‌شمار اما پرمغز ناصر تقوایی دو فیلم آرامش در حضور دیگران و ناخدا خورشید و سریال دایی جان ناپلئون بیش از آثار دیگر مورد توجه قرار گرفته و جالب آنکه هر سه‌ی این آثار، اقتباسی بوده‌اند. البته فیلم نفرین و فیلم ناتمام چای تلخ هم در زمره‌ی آثار اقتباسی ناصر تقوایی قرار می‌گیرند.

فیلم آرامش در حضور دیگران از داستانی به همین عنوان نوشته‌ی غلامحسین ساعدی، فیلم ناخدا خورشید از رمان داشتن و نداشتن نوشته‌ی ارنست همینگوی و سریال دایی جان ناپلئون از رمانی به همین عنوان نوشته‌ی ایرج پزشک‌زاد اقتباس شده‌اند. اما آنچه که باعث شده تا تمامی این آثار به‌فیلم‌‌درآمده از منبع خود پیشی بگیرند مقاومت تقوایی در برابر وسوسه‌ی همسان‌سازی است. «جایی که فیلم از مرز معادل‌سازی تصویری برای داستان عبور می‌کند و به چیزی فراتر از دنیای داستان دست می‌یابد. چیزی که می‌تواند فصل مشترک باورهای فیلم‌ساز و –نه فقط دنیای متن– دنیای نویسنده باشد. دنیایی که نه به رویدادهای داستان محدود می‌شود و نه در کنش‌های شخصیت‌هایش محبوس می‌ماند.»

در این زمینه کتاب با توجه به بررسی جزء‌به‌جزء ایده‌های مرتبط با مضمون فیلم در هر صحنه و مطابقت آن با منبع اصلی (داستان) دلایل برتری فیلم را بر می‌شمارد و در این راه آنچنان درخشان عمل می‌کند که گزافه نیست اگر کتاب را تا مرتبه‌ی یک کارگاه پیشرفته‌ی اقتباس سینمایی آن هم از نوع مفت و مجانی ارتقا دهیم.

ناصر تقوایی جایی گفته است: «تنها شانس من در زندگی شاید این بوده که نیم قرن مثل یک آدم زیادی در کنار یک ملت کهنسال زندگی کرده‌ام. سیزده داستان کوتاه، سیزده فیلم گزارشی و مستند، سه فیلم کوتاه داستانی، شش فیلم بلند سینمایی و یک مجموعه‌ی شانزده‌ساعته‌ی تلویزیونی در کارنامه‌ی من دیده می‌شود، به اضافه‌ی یک مجموعه عکس و اسلاید از فرهنگ و طبیعت و زندگی در این مرز پر گُهَر در هزار و یک نما.»

چرا از آخرین فیلمِ فیلم‌سازی در حد و اندازه‌ی ناصر تقوایی بیش از بیست سال می‌گذرد؟ این سؤال و سؤالاتی از این دست ذهن اکثریت قریب به اتفاق علاقمندان به سینمای ناصر تقوایی را به خود مشغول داشته است. سؤالاتی که دامنه‌ی آنها تا این کتاب نیز ادامه یافته. البته این کتاب هیچ ادعایی برای پاسخگویی به این سؤالات ندارد و قرار هم بر این نیست.

«سینمای ناصر تقوایی» کتابی است در تحلیل فیلم‌های ناصر تقوایی و برشمردن دلایل موفقیت یا عدم موفقیت آنها. اما جالب آنکه پس از مطالعه‌ی کتاب، برای خواننده مسلم و مسجل می‌شود که با توجه به شرایط حاکم بر سینمای کشور، سینمایی که در دو قطبی «صنعت فیلم کم‌بازده و غیر فراگیر» و «سینمای هنری گاه پیشرو و غیر فراگیر» گرفتار آمده و نحوه‌ی فیلم‌سازی تقوایی که «بیش از آنکه در بند مضمون‌پردازی و پیام‌رسانی باشد همواره نگران همگِنی و همنوایی تصاویر است.» تقوایی از یک جا به بعد ناگزیر از این انتخاب یعنی فیلم نساختن بوده است. فیلم‌سازی که به قول امیر نادری «در اصل، این ناصر تقوایی بود که اهمیت دوربین و کاربرد و صحیحِ لنز و ریتم مونتاژِ درست و مکث‌های درست میان دیالوگ‌ها را با میزانسن‌هایی که به چشم نمی‌خورد و کارگردانی یک صحنه را به سینمای حرفه‌ای آورد. کارش وقاری داشت…»

صرف نظر از میزان موفقیت فیلم‌های تقوایی، وقار وجه مشترک تمام آنهاست.

فرهاد باقری