نویسنده: امیر نصری

انتشارات: چرخ

نوبت چاپ: اول ۱۳۹۹

تعداد صفحه: ۳۲۰

قیمت: هفتاد هزار تومان

مارسل پروست گفته است که جنایت و مکافات می‌تواند عنوان تمامی رمان‌های داستایفسکی باشد. چه در این رمان می‌توان ردپای تمام دغدغه‌های فکری و اندیشه‌های فلسفی داستایفسکی را از اولین رمانش، بیچارگان در سال ۱۸۴۶ تا آخرین آن برادران کارامازوف در سال ۱۸۸۰ دنبال کرد. راسکولنیکوف دانشجوی جوان فقیری است که از دانشگاه اخراج شده و در کمال خونسردی نقشه‌ی قتل پیرزنی رباخوار را می‌کشد و به اجرا در می‌آورد. سؤال اینجاست که آیا می‌توان پیرزنی خبیث و ستمگر را که برای جامعه منفعتی ندارد به قتل رساند و عذاب نکشید؟ اصلاً این کار عقلانی است؟

پس از گذشت بیش از صد‌وپنجاه سال از انتشار این رمان، جنایت و مکافات هنوز برای خوانندگان ادبیات جذاب است. امیر نصری نویسنده‌ی کتاب پوست در برابر پوست که خود در رشته‌ی فلسفه‌‌ی هنر تحصیل کرده است در این کتاب به خوانش جنایت و مکافات با رویکرد «رمان به منزله‌ی فلسفه» پرداخته است. عنوان کتاب از کتاب ایوب گرفته شده است. به این معنا که برای رستگاری باید از پوستی گذر کرد تا به پوستی جدید دست یافت. نصری در این کتاب در پنج بخش جداگانه به بررسی رمان پرداخته است؛ ولی پیش از آن این نکته را روشن کرده است که خوانش رمان به منزله‌ی فلسفه به چه معناست. نصری به این نکته اشاره می‌کند که هر محتوای فلسفی نیازمند فرم نگارش خاص خود است. فیلسوفان می‌توانند از فرم‌های مختلف از گفت‌وگو، اعتراف تا جستار و داستان استفاده کنند. روی دیگر «فلسفه به منزله‌ی ادبیات»، «ادبیات به منزله‌ی فلسفه» است. بسیاری از رمان‌نویسان در رمان‌های خود به فلسفه‌ورزی می‌پردازند. دوراهی‌های اخلاقی را بررسی می‌کنند و انسان را در موقعیت‌های خاصی قرار می‌دهند. این البته به این معنا نیست که رمان‌ها بایستی حاوی نظریه‌های فلسفی باشند یا مسائل فلسفی را فقط تکرار کنند. به عنوان مثال یکی از دغدغه‌های فلسفی جنایت و مکافات، نقش عاملیت انسان و اراده‌ای آزاد اوست که با خلق شخصیت راسکولنیکوف و تصمیم‌های او در رمان آشکار می‌شود.

پوست در برابر پوست پنج بخش دارد. در بخش اول زمانه‌ای که رمان جنایت و مکافات در آن شکل می‌گیرد، ترسیم می‌شود. در این دروان، اندیشه‌های غربی مانند ایده‌آلیسم آلمانی و سوسیالیسم فرانسوی در روسیه رواج داشت. داستایفسکی با هرگونه غرب‌گرایی مخالف بود و به اخلاق مسیحی ارتدوکس باور داشت. او با خلق شخصیت راسکولنیکف جوانی را خلق کرده است که تحت تأثیر اندیشه‌های غربی و اخلاق مبتنی بر اصالت منفعت، به خشونت متوسل می‌شود.

در بخش دوم به تأثیرپذیری داستایفسکی از بالزاک و پوشکین اشاره می‌شود. داستایفسکی در جنایت‌ و مکافات هم از نظر ساختار روایت و فرم و هم از نظر موضوع و محتوا متأثر از سنت پاورقی‌نویسی در مطبوعات فرانسوی است. دو موضوع اساسی جنایت و مکافات، قتل (جرم مردانه) و روسپی‌گری (جرم زنانه) است که هر دو از موضوعات رایج در ادبیات فرانسه پس از ۱۸۲۰ است. در حقیقت، داستایفسکی ایده‌ی «روسپی بزرگوار» در شخصیت سونیا را از بابا گوریوِ بالزاک گرفته است. به همین ترتیب، نصری شباهت‌های میان آثار داستایفسکی (قمارباز و جنایت و مکافات) را با بی‌بی پیک پوشکین بررسی می‌کند؛ که این دو نویسنده چگونه به قمار و به خطر انداختن خود و جرئت داشتن توجه می‌کردند و آن را در رمان به عنوان شگرد داستان‌گویی به کار می‌بردند.

بخش سوم به نظرات داستایفسکی درباره‌‌ی رئالیسم می‌پردازد. رئالیسم داستایفسکی با تولستوی یا تورگنیف متفاوت است. او اعتقادی به این ندارد که وقایع روزمره را بازنمایی کند. در رمان‌های او مؤلفه‌های وهمی وجود دارند که باورنکردنی به نظر می‌رسند. نظیر انجیل‌خوانی زن روسپی برای راسکولنیکف در جنایت و مکافات.

در بخش چهارم، اندیشه‌های دینی رمان مورد توجه قرار گرفته است. به داستایفسکی لقب «رمان‌نویس مسیحی» داده‌اند. داستایفسکی آدم‌هایی را ستایش می‌کند که پس از مواجهه با شر باز هم خوش‌بین می‌مانند و ایمان خود را از دست نمی‌دهند. این‌ها همان‌هایی هستند که از طریق رنج به رستگاری می‌رسند.

در بخش پنجم، اثر کتاب ایوب بر جنایت و مکافات مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا کتاب ایوب با تراژدی یونانی مقایسه و سپس درباره‌ی وجوه اختلاف و اشتراک آن بحث شده است. نکته‌ی اصلی که مطرح می‌شود این است که راسکولنیکوف نیز مانند ایوب متحمل مصائب زیادی شده و قادر نیست درد و رنج جسمانی خود را با دیگران قسمت کند. حالات او پیش از قتل، پس از قتل و هنگام توبه و اعتراف با گذار ایوب از سه مرحله‌ی طاعت، طغیان و توبه قابل قیاس است. در حقیقت، کتاب ایوب است که داستایفسکی را به ایده‌ی رستگاری به یاری رنج می‌رساند که مضمونی محوری در جنایت و مکافات است.

آزاده کفاشی