سید علی میرافضلی:

شکوفه‌های گیلاس: هایکو از باشو تا امروز، متن دو زبانه، ترجمه عطا دانایی، با ویراستاری یارتا یاران، تهران، نشر صدای  معاصر، شبگیر، ۱۳۹۰
بعضی از نویسندگان می‌پندارند مالکیت آنچه در اینترنت منتشر می‌شود، مشاع است و متعلق به همه کاربران اینترنت؛ و نویسنده یک مطلب در اینترنت، فقط نقش آغاز کننده یک زنجیره از پیوندها را دارد و در تکرار نوشته‌های وی، احتیاجی به ذکر مأخذ و درج نام نویسنده و رعایت حق مؤلف نیست. این گروه پخته‌خوار بر این باورند که می‌شود از نوشته‌های اینترنتی برای ساختن کتابی جدید بدون ذکر مأخذ بهره برد! کتاب “شکوفه‌های گیلاس” که نام آقای عطا دانایی را به عنوان مترجم بر خود دارد، در نوع خود شاهکاری است در کتاب‌سازی با منابع اینترنتی. این کتاب ۲۴۵ صفحه‌ای، دارای ده صفحه مقدمه و ۲۰۰ هایکو از هایکونویسان ژاپنی و غیر ژاپنی، معروف و گمنام، به زبان انگلیسی است با ترجمه فارسی آن ها. متأسفانه مطالب مقدمه و ترجمه شعرها، هیچ کدام، از آقای عطا دانایی نیست و ایشان کتاب خود را به طرز شگفت‌آوری از وبلاگ‌های ادبی دهه هشتاد سرهم‌بندی کرده است. تأسف‌بارتر آنکه، گردآورنده کتاب، در نقل مطالب عاریتی، علاوه بر بی‌پروایی، بسیار بی مبالات هم بوده و هایکوهای شاعران مختلف را درهم آمیخته و نام‌ها را غلط نوشته است.
کتاب با پیشگفتار مترجم آغاز می‌شود. این پیشگفتار یک و نیم صفحه‌ای، ۳۸ سطر دارد و جز شش سطر آخرش که مترجم در آن از همراهی همسرش تشکر کرده، جملگی به عین عبارت از مصاحبه آقای قدرت الله ذاکری با روزنامه قدس (دوشنبه ۵ آذر ۱۳۸۶، ص ۵) برگرفته شده است. راستش را بخواهید در این عمر ۴۵ ساله ندیده بودم که کسی پیشگفتار کتابش نیز عاریتی باشد! بعد از پیشگفتار، نوبت به پیش‌درآمد یا مقدمه کتاب می‌رسد. مقدمه کتاب با بخش “هایکو چیست” آغاز می‌شود. این بخش، ۵۳ سطر دارد. سطر اول به اضافه سطرهای ۸ تا ۳۲ کپی نظرات آقای ذاکری در همان مصاحبه مورد اشاره است (پاسخ سؤال دوم)، بی کم و کاست! در میانه این بخش، شش سطر جای گرفته (سطر ۲ تا ۷) که نویسنده آن ها را از مطلب نویسنده افغان به نام آذریون متین وام گرفته است. و اما سطر ۳۳ تا ۵۳ (آخر این بخش)، به تاریخچه هایکو اختصاص دارد، و آقای دانایی آن ها را با عین عبارت و بدون کمترین تغییر در الفاظ، از یکی از مقالات من گرفته است, بی هیچ اشارتی! مطلب مذکور, مقدمه‌ای است که بر مقاله “ترجمه شعرهای کوتاه ژاپنی” نوشته‌ام. در مقدمه این مقاله، به اختصار هایکو را تعریف و چهار تن از هایکوسرایان معروف ژاپنی را معرفی کرده‌ام تا مدخلی باشد بر ترجمه شعرهای کوتاه ژاپنی در ایران. این مقاله، در سال ۱۳۸۲ نگارش یافت و نخستین بار، در مجله “چشمه” که در کرمان منتشر می‌شد، به چاپ رسید (شماره ۲، تابستان ۱۳۸۲). سپس آن را در وبلاگ “گنجشک ناتمام” نقل کردم (دوم تیر ۱۳۸۵). مقدمه مختصر آن مقاله، اطلاعات چندان جدیدی ندارد و محصول مطالعه چند کتاب به زبان فارسی و یک مقاله به زبان انگلیسی است:
هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه‌های کلامی در آن به ندرت به کار می‌رود. حدود دو هزار سال پیش هایکو جزوی از یک فرم شعری ۳۱ هجایی به نام تانکا بود که از دو بخش تشکیل می‌شد و شاعران آن را به شیوه پرسش و پاسخ می‌سرودند. بخش نخست تانکا هفده هجا دارد و بخش دوم آن چهارده هجا. تانکا به معنی شعر کوتاه است و در مقابل آن چوکا قرار دارد که به معنی شعر بلند است. با اینکه در ژاپن به غیر از تانکا و چوکا چندین فرم شعری دیگر هم وجود دارد شعرهای کوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش ۱۷ هجایی تانکا مستقل شد و آن را هاکایی یا هایکو نامیدند. هایکو در ابتدا محتوایی طنزآمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن با فلسفه ذن اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن علاوه بر آنکه در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است، در دوره معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال کتابخوانان و شاعران و هنرمندان روبرو شده است و علاوه بر ترجمه هایکوهای ژاپنی به اغلب زبانهای دنیا، در سراسر جهان شاعرانی پیدا شده‌اند که به سرودن شعر به شیوه هایکوهای ژاپنی می‌پردازند. امروز دوستداران و هایکوسرایان سراسر جهان دارای انجمن‌های خاص هایکو در سطح محلی و ملی و بین المللی هستند و با برگزاری همایش‌ها و سمینارهای دوره‌ای و یا از طریق سایت‌های اینترنتی به بحث و تبادل نظر در مورد هایکو و تاریخچه و ابعاد هنری آن می‌پردازند (شکوفه‌های گیلاس، ص ۱۲ ـ ۱۳ مقدمه).
در سراسر این عبارت بلند، تنها سه تغییر در متن بنده راه یافته و مترجم زحمت کشیده ۱۷ و ۱۴ را به حروف نوشته، “مواجه” را کرده “روبرو” و عبارت “معمولاً آن را شاعران” را به “شاعران آن را” تغییر داده است.
بخش بعدی مقدمه، عنوانش هست “پیشینه هایکو در ژاپن” که ۵۰ سطر دارد و جز پنج سطر‌ آخرش که نقل قولی است از احمد شاملو، تمامی ۴۵ سطر این بخش مقدمه، بی کم و کاست از مقاله آقای حسین آذرنوش در وبلاگ “فوتوهایکو” با عنوان “هایکو و شاعرانگی ریچارد براتیگان”نقل شده است. این مطلب روز پنج شنبه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۸۷ در‌آن وبلاگ جای گرفته است. بخش بعد، به “قواعد هایکونویسی” اختصاص دارد و از ابتدا تا انتهایش, طابق النعل بالنعل، متعلق است به آقای سید آیت حسینی که در ۱۲ اردیبهشت سال ۱۳۸۵ بار نخست در وبلاگ “دو خرمالو و سه هزار هایکو” منتشر و در جاهای دیگر هم نقل شده است. بخش آخر مقدمه به معرفی “مشهورترین هایکوسرایان ژاپن” می‌پردازد و چهار هایکوسرای معروف ژاپنی یعنی: باشو، بوسون، ایسا و شیکی در آن معرفی شده‌اند و تمام مطالب آن, حاصل غارت دو مقاله است: بخش اعظم آن از مقاله خانم معصومه فخرایی گرفته شده که ظاهراً ترجمه از منابع خارجی است و کتاب‌ساز محترم گیومه‌های آن مقاله را نیز از قلم نینداخته است. مقاله خانم فخرایی بار نخست، به تاریخ ۲۹ دی ۱۳۸۵ در وبلاگ ایشان منتشر شده است. معرفی باشو و بوسون نیز برگرفته از مقاله پیش‌گفته من است.
اما ترجمه ۲۰۰ هایکوی متن، وامدار چهار پنج وبلاگ ادبی است که در اواسط دهه هشتاد در کار ترجمه هایکو از زبان انگلیسی فعالیت داشتند و علاوه بر ترجمه، متن انگلیسی هایکوها را نیز درج می‌کردند (در قالب دو زبانه). جناب عطایی در سرقت از آن وبلاگ‌ها عمدتاً به دو شکل عمل نموده است. در اغلب موارد، از روش کُپی پیست بهره بُرده و آن ترجمه‌ها را به عین عبارت به کتاب خود منتقل کرده است:
ردّ پاها
بر ماسه‌ها
کوچک و بزرگ (Marijo).
..
پشت سر
ردی نمانده ازجیرجیرک
امشب (ریتا عوده).
..
حتی حوصله ندارد
برف‌ها را پارو کند
مترسک (Issa).
اغلب کسانی است که مطالب دیگران را به اسم خود می‌کنند، شیوه کارشان این است که بنا به سلیقه یا بنا به مصلحت، تغییراتی در ترجمه می‌دهند. شیوه مترجم ما نیز در اغلب موارد، تغییرات بسیار جزیی در حد حذف یا تعویض یکی دو کلمه یا جابجایی سطرهاست که من حدس می‌زنم کار ویراستار باشد! یعنی روش مطلوب آقای دانایی، همان کُپی پیست است!
ضربات تبر
بوی چوب کاج
هیزم زمستان (Buson).
آقای دانایی “ضربات تبر” را کرده “ضربه‌های تبر” (شکوفه‌های گیلاس، ۲۶).
دوسه بار
سر به سر مردم گذاشت
سوسو زد و رفت شبتاب (Issa).
در کتاب شکوفه‌های گیلاس (ص ۹۴)، سطر سوم یک “سپس” اضافه دارد: سپس سوسو زد و رفت شبتاب.
اوه یک فاخته!
چقدر باید راه برم
تا کسی رو ببینم (Aro Usuda).
آقای دانایی، لحن ترجمه را اصلاح کرده‌اند: “آه، یک فاخته!/ چه‌قدر راه باید بروم/ تا کسی را ببینم” (شکوفه‌های گیلاس، ص ۱۱۴).
ـ باید بچه داشته باشند
صدا می‌زنند شب‌تاب‌ها را
گدایان پُل (Issa).
در نقل آقای دانایی، سطرها دوم و سوم پس و پیش شده‌ و جای فعل تغییر کرده است: باید بچه داشته باشند/ گدایان پُل/ شب‌تاب‌ها را صدا می‌زنند (شکوفه‌های گیلاس، ص ۹۳).
سال می گذرد
تار موی سفیدم را از والدینم
پنهان می کنم (Etsujin).
آقای دانایی جای سطرهای دوم و سوم را عوض کرده است: سال می‌گذرد/ پنهان می‌کنم از والدینم/ تار موی سفیدم را (ص ۱۴۸).
در مواردی هم که چند ترجمه از یک هایکو موجود بوده، آقای دانایی گاهی خلاّقیت به خرج داده و اجزای آن ها را به هم وصله پینه کرده است:
پایان گرفت آواز
جیرجیرکی در حال پرواز
دیده بودمش !
..
آوازش خاموش شد
زنجره به پرواز
دیدمش.
..
صدای آواز قطع شد
من دیدمش
یه جیرجیرک پرنده بود!
مترجم خلاّق ما، این سه ترجمه را تلفیق کرده و به این صورت در آورده است (شکوفه‌های گیلاس، ص ۱۱۰):
خاموش شد آواز
جیرجیرکی در حال پرواز
من دیدمش!
شاید عده‌ای با نگاه خوش‌بینانه بگویند که مجال هایکو برای ترجمه چندان فراخ نیست و مترجم کلمات محدودی برای برگرداندن معنا یا تصویر مورد نظر شاعر دارد و این شباهت‌ها ناخواسته روی می‌دهد. دو جواب برای این ایراد داریم. ممکن است مجال ترجمه چندان فراخ نباشد، اما مجال انتخاب هایکو بحمدالله بسیار وسیع است. کوبایاشی ایسا، هایکوسرای نامدار ژاپنی، حدود ۱۰ هزار هایکو دارد که ترجمه انگلیسی اغلب آن ها در اینترنت موجود است. چگونه است از ۱۰ هزار هایکوی ایسا، آقای عطا دانایی فقط هایکوهایی را برگزیده‌اند که قبلاً ترجمه شده‌اند؟ پاسخ دیگر، آن است که با همه محدودیت کلمات در ترجمه هایکو، حتی مترجمین غیر حرفه‌ای وبلاگ‌های ادبی هم در ترجمه‌هایی که از یک هایکوی واحد به دست داده‌اند، تنوع کلمات را به نمایش گذاشته‌اند.
خانم معصومه فخرایی یکی از بانوان فعال وبلاگ‌نویس دهه هشتاد در ترجمه هایکو هستند. ایشان وبلاگ “ماه آفل” را در تیر ماه ۱۳۸۵ راه انداختند ؛ وبلاگ “هایکو” را در اول دی ماه ۱۳۸۵ ایجاد کردند و وبلاگ “بر کرانه جهان” را در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۶ به عرصه آوردند. آقای دانایی مجموعاً ۱۲۷ فقره از هایکوهای کتاب خود را از این سه وبلاگ و کتابی به نام “ماه تمام” که گزیده‌ای از هایکوهای جان مک دونالد است (مشهد، ۱۳۸۹)، به امانت بُرده است. طرف آنکه، ۵۶ فقره از هایکوهای کوبایاشی ایسا، شاعر نامدار ژاپنی، به ترتیب درج در وبلاگ “هایکو” در صفحات کتاب ایشان جای گرفته ‌است. با احتساب مقدمه و ترجمه‌های وام گرفته از خانم فخرایی، می‌توان ایشان را مترجم دو سوم مطالب کتاب آقای عطا دانایی محسوب کرد!
در آذرماه سال ۱۳۸۵، وبلاگی به نام “دیوار آجری” راه اندازی شد و در هر مطلب آن، متن انگلیسی یک هایکو برای ترجمه به اقتراح گذاشته می‌شد و اعضای وبلاگ یا دوستداران هایکو ترجمه‌های خود را ذیل شعر اصلی درج می‌کردند. ۳۵ فقره از ترجمه‌های دو زبانه کتاب “شکوفه‌های گیلاس” برگرفته از این وبلاگ است. ۱۵ فقره از ترجمه‌های کتاب، برگرفته از وبلاگ “گردو” نوشته آقای رضا اعرابی است. این وبلاگ، خرداد ماه سال ۱۳۸۵ راه‌اندازی شده و متن دو زبانه ده‌ها هایکوی خارجی در‌آن آمده است.
۲۵ هایکوی باقی مانده هم از منابع دیگر گرفته شده است. آقای حسین مصطفی‌پور در یادداشتی به من نوشتند که هایکوی آنیتا ویرژیل (شکوفه‌های گیلاس، ص ۱۱۷) به عین عبارت از ترجمه ایشان (وبلاگ “گیسوی رها”، ۱۸ فروردین ۱۳۸۷)، به غارت رفته است. متأسفانه بعضی از وبلاگ‌های دهه هشتاد غیر فعال شده و ارجاع به مطالب آن دشوار یا غیر ممکن است. از جمله، ۲۲ هایکو از هایکوهای کتاب آقای دانایی برگرفته از وبلاگ “کلبه هایکو”ی آقای حمید کاظم زاده (مصلوب) است. این وبلاگ اکنون در دسترس نیست، اما خوشبختانه از طریق سایت ” آرشیو” توانستیم بخشی عمده‌ای از مطالب مورد نظر را بازیابی کنیم (۱۹ هایکو).
به رغم آنکه آقای دانایی در نقل مطالب از وبلاگ‌ها کاری جز کُپی پیست بر عهده نداشته‌اند، راه یافتن غلط‌های عجیب و غریب در نقل ایشان، واقعاً مایه شگفتی است:
ـ هایکویی که در صفحه ۲۷ به نام بوسون آورده‌اند، از ایسا ست.
ـ Autumn dawn را “سپیده دم بهاری” ذکر کرده‌اند (ص ۵۴)، که همان‌گونه که در منبع ایشان بوده، “سپیده دم پاییزی” درست است.
ـ هایکویی که به نام ایسا نقل شده (ص ۱۰۸) و آن را از وبلاگ “دیوار آجری” به عین عبارت گرفته‌اند، از Joso شاگرد باشو است.
ـ خانم فخرایی گزیده‌ای از هایکوهای خانم “ریتا عوده” شاعر و نویسنده فلسطینی را ترجمه و در تاریخ دوم اسفند ۱۳۸۵ در وبلاگ “ماه آفل” نقل کرده‌اند. اغلب هایکوهای ترجمه شده، به عین عبارت مورد استفاده آقای دانایی قرار گرفته است. اما در کمال تعجب، در نقل آن ها، اشتباهات بی‌شمار، به عمد یا به سهو، صورت گرفته است. اول، نام شاعر را که به رسم الخط عربی “ریتا عوده” است، “ریتا ایته” نوشته‌اند (ص ۲۰۲ ـ ۲۰۵). دوم، بسیاری از هایکوهای این شاعر را به نام شاعران دیگر آورده‌اند: آلکسی آندریاف (ص ۱۲۶)، تاکاهاشی کیوشی (ص ۱۴۲ ـ ۱۴۵)، جی وربکه (ص ۱۸۳ ـ ۱۹۴) و هیلاری تان (ص ۲۳۸ ـ ۲۴۰).
ـ هایکوهای بانوی شاعری اهل رومانی به نام Maria Tirenscu در کتاب “شکوفه‌های گیلاس” یک جا به اسم “ام. تیرنسکو” نقل شده (ص ۱۲۸ ـ ۱۳۰)، و یک جا به نام “ماریا تی.” (ص ۲۲۲ ـ ۲۲۶). جالب اینجاست که در هر دو مورد، مأخذ آقای دانایی، وبلاگ “بر کرانه جهان” بوده است!
ـ هایکویی از ایسا، در صفحه ۱۵۴ به نام جان مک دونالد آمده است.
ـ آقای دانایی در صفحه ۱۶۶، ترجمه انگلیسی هایکویی از خانم فریبا عرب‌نیا را که در وبلاگ “بر کرانه جهان” درج شده، به عنوان ترجمه فارسی هایکویی از جان مک دونالد آورده‌اند!
ـ چهار هایکوی آقای محسن نظارت و ترجمه انگلیسی آن ها را که بهمن ماه سال ۱۳۸۷ در وبلاگ “حوض ماهی” درج شده به اسم جان مک دونالد آورده‌اند (شکوفه‌های گیلاس، ص ۱۷۵ ـ ۱۷۸).
ـ هایکویی از Bill Kenney جزو اشعار جان مک دونالد آمده است (ص ۱۵۶)؛ در حالی که در منبع اصلی (وبلاگ “کلبه هایکو”) نام شاعر دقیق ذکر شده است.
ـ شعر کوتاهی از آقای سیروس نوذری شاعر شیرازی، که توسط خانم فخرایی ترجمه و در وبلاگ “بر کرانه جهان” قرار گرفته، به اسم شاعر مجهول الهویه‌ای به نام “سیزلی”! درج شده است (ص ۲۱۵).
ـ شعری از سانتوکا تانه‌دا (Santoka) را از وبلاگ “بر کرانه جهان” به عین عبارت کپی کرده‌، و در کتاب خود، نام شاعرش را سائوتوکا (Sautoka) قید فرموده‌اند (ص ۲۰۷)! همچنین سه هایکوی سانتوکا را که از وبلاگ‌ “هایکو” برداشته، تحت نام ایسا آورده‌اند (ص ۸۶ ـ ۸۸).
ـ نام شاعران را چند جا غلط نوشته‌اند:
Gierat درست است، نه Bierat (ص ۱۳۷)؛
Natsune غلط و Natsume درست است (ص ۲۱۳)؛
Simmonds درست است نه Simmond (ص ۲۱۶)؛
ایضاً Greve است نه Grave (ص ۲۱۷)؛ Lanoue صحیح است نه Lanone (ص۲۰۰)؛
ایضاً Magdalena Banaszkiewicz درست است نه Magdaleand (ص ۲۳۰).
ـ شعری از ایسا را دو بار پشت سر هم به اسم “یاما مو” آورده‌اند (ص ۲۴۱ و ۲۴۲).
ـ از سه هایکویی که تحت نام تاییجی (Taigi) نقل شده (ص ۱۴۸ ـ ۱۵۰)،
اولی از Etsujin، دومی از Ashi و سومی از Hillary Tann است و در مأخذ اصلی (وبلاگ “گردو”) نام شاعران آن ها به درستی درج شده است.
ـ در حالی که در منابع به غارت رفته، نام کامل شاعران هایکوسرا هست، آقای دانایی در بسیاری موارد، به جای اسم کوچک شاعران، حرف اول نام آن ها را آورده است: اچ. اف. نویس (ص ۱۱۸)، اچ اندرسون (ص ۱۱۹)، اس. سانتانام (ص ۱۲۴، ۱۲۵)، ام. تیرنسکو (ص ۱۲۸ ـ ۱۳۰)، ان. رقوناتان! (ص ۱۳۲، ۱۳۳)، جی. نون (ص ۱۸۱)، جی. وربکه (ص ۱۸۲ ـ ۱۹۶)، وی. مولداوان (ص ۲۳۴، ۲۳۵).
در انتها، روی سخن ما با ناشر محترم کتاب است که در کارنامه نشر ایشان، آثار ارزشمندی به چشم می‌خورد. کتاب “شکوفه‌های گیلاس” محصول زحمات جمعی از جوانان علاقه‌مند به هایکو است که در دهه هشتاد با راه‌اندازی وبلاگ‌های متعدد، این گونه شعری را در فضای مجازی به خواهندگان و خوانندگان شعر جهان، معرفی کردند. کار آقای دانایی، توهین به شعور خوانندگان ایرانی و موجب بدنامی صنعت نشر کشور است. ناشر محترم، شایسته است با جمع‌آوری نسخه‌های کتاب و عدم توزیع باقی‌مانده آن ها، شرافت قلم را پاس دارند و جلوی پخته‌خواریِ رواج‌دهندگان صنعت کُپی پیست را بگیرند.