عبدالرضا رادفر (شاعر، منتقد ادبی و پژوهشگر متولد ۱۳۳۵ در کرمانشاه)

در آشفته‌ترین و پیچیده‌ترین دوران حیات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کرمانشاه و زخم‌خورده‌ترین پیکرۀ دگردیسی و تحول ساختار حکومتی در دوران پرآشوب پایان قاجار، مصادف با شریف‌ترین انقلاب آرمانی مردم رنج‌دیده و ارجمند ایران، انقلاب مشروطه، ابوالقاسم لاهوتی در سال ۱۲۶۴خورشیدی چشم به جهان می‌گشاید. او دومین فرزند حکیم الهامی یا فردوسی حسینی میرزا احمد است که دقیق‌ترین منظومۀ حماسۀ دینی را در شانزده‌هزار بیت دربارۀ واقعۀ عاشورا خلق کرده است، افزون بر دیوان و دفترهای شعر دیگرش. به روایت میرزا احمد الهامی و گواهی استادان و بزرگان هم‌روزگارش اشعار این حماسه به وی الهام شد و به همین دلیل او را به الهامی متخلص کردند. پیشتر، ملول، تخلص می‌کرد. اجداد لاهوتی همگی از علمای دین بودند و بزرگ‌ترین آن‌ها ملا عبدالله بهبهانیست که در روزگار شاه‌عباس وشیخ‌بهایی در اصفهان می‌زیست و در ضلع ورودی سمت راست بازار قیصریۀ اصفهان یک مدرسۀ علوم دینی را بنا نهاد. ملا عبدالله، فقیهی صاحب‌نام و متورع و اهل‌نظر بود که آرای فقهی خود را در روزگار بزرگانی چون شیخ بهایی ابراز می‌کرد و مشهور خاص و عام بود. مردم شریف تویسرکان از ملا عبدالله درخواست عالمی دینی برای نشر وتعلیم معارف شریعت کردند که ملا عبدالله فرزند خود ملا ابوتراب را به تویسرکان گسیل کرد و نامبرده مشتهر به ملا ابوتراب تویی شد. فرزند ایشان آقارستم به همان دلایلی که در آغاز عرضه شد و در تنگنای اقتصادی و آشوب‌ها و پویه‌های حق‌خواهی به کرمانشاه که معروف به دارالدوله بود کوچ می‌کند و مدتی بعد چشم از جهان فرو می‌بندد. پسر بزرگش، احمد، متکفل رنج و معیشت خانواده می‌شود و از تحصیل باز می‌ماند. مادر احمد نیز فوت می‌کند و میرزا احمد با تلخی و شدت فقر برای همراهی زندگی و گذران آن ازدواج می‌کند که در تربیت خواهران وبردران کوچکش کمک و یاری داشته باشد. شوربختانه روزگار نابسامان خانواده و کسری معیشت ادامه دارد و میرزا احمد که به کار کارگری در شغل گیوه‌کِشی و کلاش‌بافی –از صنایع‌دستی شناخته‌شده و پرتقاضای شهر کرمانشاه– مشغول است در قرض‌داری فقر بسر می‌برد و تولد فرزندانش نیز مزید رنج و فاقه او می‌شود. میرزا احمد که در کودکی نزد پدر خود مقدمات آموزشی و ادبیات را آموخته، مردی دین‌باور بوده آن‌چنان‌که خود گفته و استادان از معاصرانش گواهی کرد‌ه‌اند در فعل و انفعالات و فقر زندگی و مقروضی و کوچ به تهران و بازگشت به کرمانشاه با توجه به قریحۀ فطری و اندک مقدمات اولیۀ سرودن شعر با خلق شعرهای آیینی و مداحی بزرگان حکومتی‌ اوضاعش متحول و خوب می‌شود آن‌گونه‌که توجه بزرگان از اهل ادب و دانش و کا گزاران حکومتی را در پی دارد. در آغاز دیوان خود گفته است: شبی که از شدت درد و رنج و فشار قرض و فقر به خدای بزرگ التجا می‌کند و با توسل به خاندان خامس آل‌عبا برای رفع مشکلات خود به خواب رفته و درخواب به موهبت سرودن واقعۀ عاشورا نایل می‌شود و ابتدا در سی‌هزار و بعدتر در بازخوانی به شانزده‌هزار بیت، شرحی دقیق مطابق کتب مقاتل در چهار خیابان (فصل) رویداد عاشورا را در منظومه‌ای حماسی در بحر متقارب به‌شیوۀ حکیم فردوسی خلق می‌کند و همین امر او را مشهور خاص و عام از حکومت تا ادیبان و بزرگان روزگار خویش می‌کند. ابوالقاسم لاهوتی پسر دومش در چنین وضعیتی کودکی و نوجوانی‌اش را می‌گذراند. بسیار روشن است که چنین اوضاعی در حوزۀ سیاسی اجتماعی و هرج‌ومرج و زیاده‌خواهی خوانین ستمگر و سیاسیون بدمنش همراه با هیجانات انقلابی مردم در دوران مشروطه زمینه‌ساز بروز دگرگونی‌های اجتماعی و جلوه‌گری شخصیت‌های پرشور و احساسی چون شاعر بزرگ انقلابی و آزادی‌خواه، «لاهوتی‌خان»، می‌شود. او در خانواده‌ای اهل دین و ادب با گرایش‌های عرفانی و سلوکِ طریقتی با رویکردهای سیاسی بالید و این عرصه‌ها را با عشق و حقیقت‌جویی پشت سر گذراند. سر پرشور لاهوتی او را وادار به کنجکاوی و سرکشی به عرصه‌های گوناگون از ارادت به یکی از بزرگان مشایخ طریقت سیدصالح ماهیدشتی کرد و مدتی را در ارادت و مریدی ایشان و درویشی گذراند و همسو با این مطالبه، با طبعی روان و نوگرا در سرودن شعر از دوران مدرسه مشهور و محسود خاص و عام شد. روح ناآرام، جستجوگر و شورشی انقلابی لاهوتی همدوش نوجویی و اعتراضات مردمی در کوششی مستمر به پرده برداشتن از زوایای پنهان اوضاع اجتماعی و دانش‌اندوزی سرگردان بود و در رویارویی با بدگویانش از شعرا و دراویش و بدگویان و منکرانش در توانایی و پختگی اشعارش، با زبانی سخته و پخته در همان روزگار نوجوانی به مقابله و پاسخگویی می‌پرداخت.

لاهوتی دو بار ازدواج کرد؛ بار اول با بانو نصرت آق‌اولی از خاندان‌های صاحب‌نام، خواهر سپهبد فرج‌الله و سرهنگ فضل‌الله خان که از ننگ خیانت وثوق‌الدوله در قرارداد ۱۹۱۹ از شدت ناراحتی و تعصب و ایران‌دوستی خودکشی کرد. به‌گفتۀ خانم نصرت آق‌اولی به‌دلیل مشغله‌های سیاسی و مبارزاتی لاهوتی و حضور کم او، زندگی آن‌ها به سردی گرایید و از هم جدا شدند. بار دوم در روسیه با دختر بازرگانی از شبه‌جزیرۀ کریمه به نام سیسیله ازداوج کرد که اهل ادب و فرهنگ بود و با کمک‌های او به لاهوتی، شاهنامۀ فردوسی را به روسی ترجمه کردند. از این ازدواج چهار فرزند به نام‌های دلیر، گیو، عطیه و لیلی به جای ماند و تأثیر لاهوتی در ایران‌پرستی و عشق به وطن بر این بانوی اهل علم و فرهنگ بسیار مشهود و روشن بود تا جایی که در تمامی آثارش از ایران با عشق یاد می‌کرد و خود را ایرانی می‌دانست. برادر بزرگ لاهوتی دکتر غلامحسین الهامی پزشک خدمتگزاری بود که سال‌ها در کسوت ریاست بهداری کرمانشاه به مردم خدمات قابل‌توجهی کرد؛ شاعر و سخن‌شناس هم بود و در مقدمۀ مشهورترین کتاب پدرش حکیم الهامی یا فردوسی حسینی با نام باغ فردوس از اشعار خود چاپ کرده است. یا آوری می‌کنم که رسالۀ دکتری بنده با راهنمایی پرفسور عضازاده که پیشتر ذکرش رفت، با نام الهامی و اوضاع سیاسی اجتماعی وفرهنگی کرمانشاه است که به‌زودی منتشر خواهد شد. برادر کوچک‌تر لاهوتی نیز ابوالحسن الهامی شاعر بود و در ژاندارمری با درجۀ ماژوری در جنگی که با قوای شورشی اسماعیل آقا سیمیتکو در کردستان با نیروهای دولتی درگرفته بود حضور داشت و در آنجا کشته و جسدش در آب‌های بوکان غرق شد. لاهوتی آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته که اکثر آن‌ها در روسیه چاپ و منتشر شده‌اند و بسیاری از آن‌ها به زبان‌های دیگر ترجمه شده است. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از آثار منتخب دیوان در سال ۱۹۴۶ مسکو. سروده‌های آزادی و صلح درسال ۱۹۵۴ مسکو. ترجمۀ چند اثر از پوشکین ۱۹۴۷ مسکو. لآلی لاهوتی ۱۳۲۷ قمری استانبول. ایران‌نامه ۱۳۲۸ قمری استانبول، و رباعیات، نوروزنامه، کاوۀ آهنگر، ادبیات سرخ که همگی در مسکوچاپ شده‌اند. دورۀ مجلۀ پارس در استانبول و دورۀ مجلۀ بیستون در کرمانشاه و شاهنامۀ فردوسی به زبان روسی ۱۹۵۷ در مسکو.

از لاهوتی در ایران کلیات دیوان لاهوتی را درسال ۱۳۵۷ بهروز مشیری در انتشارات توکا چاپ و منتشر کرد و در سال ۱۳۵۸ احمد بشیری، دیوان ابوالقاسم لاهوتی را با مقدمۀ مفصل و بسیار خواندنی در انتشارات امیرکبیر چاپ و منتشر کردند. منتخب اشعار لاهوتی (عاشقانه‌ها) به‌کوشش فاضل ظهراب‌پور در سال ۱۳۷۵ توسط انتشارات ساینا در تهران چاپ و منتشر شد و دوست فاضل و مرحومم جناب غلامحسین امیری گزیدۀ اشعار لاهوتی را با مقدمۀ یدالله عاطفی در کرمانشاه در سال ۱۳۸۲ منتشر کرد.

پژوهشگران و شاعرانی نامدار از جمله استاد سعید نفیسی، استاد ملک‌الشعرا بهار، استاد یوسفی، استاد شفیعی کدکنی، یحیی آرین‌پور، سیدمحمد برقعی، و حسنعلی محمدی و دیگران در ایران هریک دربارۀ لاهوتی ابراز نظر کرده‌اند. در کرمانشاه نیز در چند کتاب به‌صورتی مختصر دربارۀ لاهوتی مقالات و گزارش‌هایی چاپ و منتشر شده که اهم آن‌ها عبارتند از تذکرۀ مختصر شاعران کرمانشاه به‌کوشش شاکری در سال ۱۳۳۷، حدیقۀ سلطانی جلد سوم به‌کوشش محمدعلی سلطانی و گزیدۀ دیوان الهامی به‌کوشش امیدعلی اسلام‌پناه نشر میراث مکتوب. اینجانب نیز در انجمن علمی فلسفۀ دانشگاه رازی در تابستان امسال به تفصیل در بارۀ لاهوتی سخن گفتم که در نشریۀ غرب، در کرمانشاه به چاپ رسیده است. امید که پزوهشگران در آینده تمام زوایای زندگی و آثار لاهوتی را بکاوند. لاهوتی سرانجام در زمستان۱۳۳۵ بدرود حیات گفت و آرام گرفت. جسد لاهوتی را در گورستانی که لنین و استالین در آن مدفون شده‌اند در فروردین ۱۳۳۶ در مسکو تدفین کردند.

کرمانشاه پاییز ۱۴۰۲