مسعود بُربُر

ظاهراً هنوز ما را با کتاب‌هایی که می‌خوانیم قضاوت می‌کنند. احتمالاً بارها پیش آمده کتابی را، بی‌ آن که زمین بگذاریم، با لذت و یکسره خوانده‌ایم اما در این که آن را به دیگران معرفی بکنیم یا نه مردد بوده‌ایم. خیلی سال پیش، نوجوان که بودم با کتاب «بامداد خمار» این تجربه را داشتم و همین چند هفته پیش در بازخوانی مجموعه‌ی ‌تن‌تن. به گمانم بامداد خمار را، که آن زمان با لذت و یکسره خواندمش، هیچ‌گاه به کسی معرفی نکردم اما برای تن‌تن در گودریدز مرور کوتاه و البته ستایش‌آمیزی نوشتم. حتی تأکید کردم که شیفته‌ی جهان این کتابم با ماجرایش، اینکاهایش، کوه‌ها و دیوارهای برف‌گرفته، جنگل‌های انبوه، مارهای پیتون، قطارها، آبشارها، معبد خورشید، و راه‌های مخفی‌اش، همراه با شگفتی دم‌دستی پایان کارش. این بار در تردیدِ پیش از نوشتن با خود اندیشیدم: من از یک داستان خوب چه می‌خواهم؟ و تن‌تن پاسخ درخوری برای این پرسش بنیادین و دیرین ادبیات داستانی داشت.

اگر آن تردید ابتدایی این نوشته، در تمایز دیرین میان ادبیات جدی و ادبیات سرگرم‌کننده (عامه‌پسند؟) ریشه داشته باشد، نخست باید دید تفاوت میان این دو، یا تمایز میان دو، چیست. مرز میان ادبیات سرگرم‌کننده و ادبیات جدی بر چه مؤلفه‌هایی استوار است؟

هنر یا سرگرمی

ادبیات جدی را اغلب گونه‌ای اثر هنری می‌دانند و ادبیات سرگرم‌کننده را نوعی سرگرمی، همچون سریال‌های تلویزیونی، مکعب روبیک، بازی‌های کامپیوتری و…

«سرگرمی» را، از روی خود کلمه‌ی «سرگرمی» می‌توان راهی برای «فرار» از دلمشغولی‌ها و درگیری‌های روزمره دانست. با این نگاه، ادبیات سرگرم‌کننده یک‌جور نوشیدنی دلچسب است که کمک می‌کند بدبختی‌ها و دردسرهای واقعیت را برای لحظاتی فراموش کنیم. انگار یک مسکن ادبی انداخته باشیم بالا که وقتی اثر کرد به جای گفتگوی درونی‌مان درباره‌ی باید و نبایدهای روزمره، صدای آشنا و گرمی را می‌شنویم که قصه‌ای را برایمان تعریف می‌کند. قصه‌ای که نشنیده باشیم؛ یا شاید حتی شنیده باشیم؟

پیرنگ کلیشه‌ای، نقد کلیشه‌ای

دومین وجه تمایز به همین پرسش پایانیِ بند پیشین برمی‌گردد. بسیاری از منتقدان، به ادبیات سرگرم‌کننده خرده می‌گیرند که پیرنگش بر کلیشه‌های قدیمی استوار است؛ اما اگر خود این نقد، امروزه دیگر کلیشه‌ای قدیمی باشد چه؟

جالب آنجاست که روایت‌شناسان در بررسی ادبیات جدی هم یک کارکرد بنیادین آن را انتقال مخاطب از زیست‌جهان روزمره به زیست‌جهانی داستانی–روایی می‌دانند. پس تفاوت بین ادبیات جدی و سرگرم‌کننده چه می‌شود؟ پاسخ قاعدتاً در تفاوت میان جهان مقصد هر یک از این دو نوع داستان نهفته است: یکی شما را به جهانی می‌برد که شاید حتی از جهان روزمره خودتان ترسناک‌تر و تلخ‌تر باشد اما دیگری جهانی دلچسب و آرامش‌بخش را به شما هدیه می‌دهد. واقعاً؟ قطعاً نه! کدام یک از ما حاضریم برای دقایقی زیستنِ واقعی در جهانی همچون جهان «بازی تاج‌وتخت» را که در دشت‌های سرد و هراس‌انگیزش هر لحظه ممکن است جنازه‌ای برخیزد و تکه‌تکه‌مان کند تجربه کنیم، یا در جهان «ارباب حلقه‌ها» در مسیری دشوار بر دیواره‌های سنگی، تنها همدممان جانوری چندش‌انگیز همچون گولم باشد؟

پس شاید اصلاً برخلاف ادعای رایج، ماجرا ربطی به «فرار» نداشته باشد. ما در این جهان‌های هراس‌انگیز چه چیز را جستجو می‌کنیم، یا چه چیز را می‌یابیم، که ساعات زندگی روزمره‌مان را به زیستنی خیالی در آن‌ها می‌فروشیم؟ شاید آنچه در نقدهای کلیشه‌ای به ادبیات سرگرم‌کننده، پلات کلیشه‌ای می‌نامند، تلاش آدمی برای ساختارمند کردن و روایت دشواری‌های واقعیت روزمره بوده باشد. یعنی آنچه در این جهان‌های خیال‌انگیز می‌بینیم، بیانی دیگر، روایتی جذاب‌ و متفاوت، از همان چالش‌های زندگی روزمره است، در شکل و بیانی فهم‌پذیرتر، ساده‌تر، و البته روایتی که به دلیل خصلت حماسی موقعیت شخصیت در داستان‌های سرگرم‌کننده، برانگیزاننده هم هست.

داستان برای اندیشیدن: پرسش یا پاسخ

اگر در تلاش برای فهم ادبیات جدی، یک ویژگی آن را دچار کردن خواننده به اندیشیدن بدانیم، تمایز میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده از این هم پیچیده‌تر و مبهم‌تر می‌شود.

فیلسوف تلاش می‌کند با نقل اندیشه‌هایش در چهارچوبی علمی، منطقی و زبانی به خواننده، او را از موقعیت پرسش‌برانگیز و پاسخ پیشنهادی‌اش بر سر دوراهی‌ها مطلع کند، و کیست که نداند امروزه‌روز متفکر و فیلسوفی که پرسش‌محورتر باشد و نه پاسخ‌محور، محبوب‌تر است. بشر امروزی آزادی‌گراست و تحمیل هیچ پاسخی را برنمی‌تابد. می‌خواهی مرا آگاه کنی؟ به من پرسشی بده، و اجازه بده خودم پاسخ را بیابم. دوست داری پاسخی هم بدهی؟ پاسخ‌هایت را در اختیارم بگذار و اجازه بده خودم انتخاب کنم. این‌ها را نمی‌خواهی؟ مرا با تو کاری نیست. منِ آزاد، تاب بلندگوی تبلیغاتی و تحمیل‌گر ندارد. همین هم بوده که پرونده‌ی آنچه ادبیات متعهد نام داشت و سال‌ها خود را بر ادبیات و فرهنگ تحمیل کرده و رقیبانش را با انگ‌ها و برچسب‌ها از میدان به در می‌کرد، بسته شده و اکنون دیگر مجال گزافه‌گویی برای فرسودگان پرمدعای ناجی نمانده است. (که البته حتما به دلیل روشن شدن سرنوشت اندیشه‌هایی که مبلغش بوده‌اند هم بوده است.)

حال، آنجا که فیلسوف با نقل اندیشه‌هایش در چهارچوبی علمی، منطقی و زبانی به خواننده، موقعیت را به انتزاعی‌ترین حالت ممکن درآورده و به خواننده ارائه می‌کند، داستان‌نویسِ ادبیات جدی همان هدف را با آفرینش موقعیتی مصداقی، و نه انتزاعی، پیش می‌برد: بیا، برایت داستانی آورده‌ام تا بخوانی و همراه با‌ شخصیت داستانم بر سر دوراهی‌هایی بمانی که پاهایت بلرزد.

طبیعتاً با این نگاه به داستان، داستان خوب آن است که تصور حضور در موقعیت مد نظر نویسنده را زنده‌تر و ماناتر کند، یعنی بتوانند خواننده را از آنجا که هست بردارد، و به آنجا که شخصیت داستان ایستاده ببرد، با همه‌ی تصاویری که او می‌بیند، صداهایی که او می‌شنود، بوهایی که او حس می‌کند و خلاصه جهانی که او می‌زید. خواننده زمانی که کتابی را برمی‌دارد –آن‌گونه که باری از دوست نویسنده نازنین، رامبد خانلری شنیدم– به نویسنده می‌گوید: ذهنت را بده ساعتی با آن یک دوری بزنیم.

پس نهایتاً در ادبیات جدی هم داستان خوب همان است که بهتر بتواند تو را از آنجا که هستی به جهان داستانی خود فروکشد و این مگر همان نبود که ادبیات سرگرم‌کننده می‌خواهد؟ اگر اصل بر انتقال زیرپوستی و پنهان اندیشه به مخاطب باشد که قاعدتاً عملکرد ادبیات سرگرم‌کننده این‌گونه‌تر بوده است.

دشواری آفرینش هنری

راه دیگر برای خروج از این بن‌بست شاید آن باشد که بگوییم تفاوت ادبیات جدی و سرگرم‌کننده نه در نحوه‌ی کارکردش (انتقال مخاطب از جهان واقعیت به جهان داستانی) و نه در جهان مقصد، بلکه در فرم اثر است، در زبان آن، و در ادبیت متن. ادبیات جدی، زبانی کارشده و قدرتمند و اثرگذار دارد که داستان سرگرم‌کننده از آن عاری است و نشانش هم توانش ادبی متن است. همینگوی در این دسته‌بندی کجا قرار می‌گیرد؟ یا مثلاً ادگار آلن پو؟ حتی آگاتا کریستی که در همان جملات اول همه‌ی داستان‌هایش، موقعیت داستانی را می‌آفریند، صحنه‌پردازی می‌کند، تصویری زنده از شخصیت‌ها پیش روی مخاطب می‌گذارد، صدا و لحن داستان را در ذهن خواننده به سخن می‌آورد و همه‌ی این‌ها را بدون هیچ‌گونه بازی زبانی چنان استادانه انجام می‌دهد که گمان می‌بری حتی پرده‌ای شیشه‌ای میان تو و داستان نیست: ادیبان فرهیخته! اگر گمان می‌برید کاری که کریستی کرده آسان است، این شما و این صفحه‌ی سفید کاغذ (یا نرم‌افزار ویرایشگر متن)؛ متنی همان‌گونه «عاری از هنر» برایمان بیافرینید که کریستی (یا همینگوی؟) آفریده است.

اگر تمایز دیگر را در شمار مخاطبان این دو فضای ادبی جستجو کنیم، قطعاً ادبیات سرگرم‌کننده برنده‌ی میدان خواهد بود اگرچه مدافعان ادبیات جدی ممکن است برای مخاطب (و البته خودشان) توجیهی از این دست فراهم کنند که شمار کمتر مخاطبان ادبیات جدی به دلیل آن است که کمتر کسانی زیبایی‌ها و توانایی‌های اثر ادبی جدی را درک می‌کنند.

تازه این را هم نباید از یاد برد که بسیاری از آثار سرگرم‌کننده، در مقایسه با بسیاری از آنچه امروزه ادبیات جدی می‌نامیم، پلات یا استخوانی‌بندی محکم‌تری از نظر داستانی دارند، و چه بسا که نویسندگان ادبیات جدی به همین دلیل متهم بوده‌اند که در پیچیدگی‌های فرمی و ساختاری و روایی، ضعف قصه‌گویی و استخوان‌بندی وارفته‌ی داستانشان را پنهان کرده‌اند، یا شاید آن‌قدر دلباخته‌ی فرم و پیچیدگی روایی بوده‌اند که وقت و حوصله‌ای برایشان نمانده که به «داستان» وقعی بنهند. اگر موضوع این باشد، که نوشتن ادبیات سرگرم‌کننده سخت‌تر هم هست و طبیعی است که کار پرزحمت‌تر مخاطب بیشتر برای خود فراهم کند.

تمایز، تعادل، یا تکامل

با خواندن این‌ها، آیا می‌توان نتیجه گرفت که اساساً نگارنده مدافع ادبیات سرگرم‌کننده است و ادبیات داستانی جدی را گونه‌ای رو به انقراض تصور می‌کند؟ دور باد! اصل اول حاکم بر مناسبات بشری، به فراخور انسان‌بودگیِ انسان، آزادی است؛ و بر این مبنا، هر کس مجاز است هر چه می‌پسندد بنویسد و هر چه می‌پسندد بخواند. بازیگوشی‌های مدام نگارنده در فضاهای مختلف فرمی و محتوایی در عرصه‌ی داستان نیز نشان از بی‌طرفی نگارنده میان فضاهای یادشده دارد، و چه بسا که خواننده‌ی آشنا، بر غلبه‌ی نزدیک به صددرصدی ادبیات جدی در گزینش فضاهای داستانی او گواهی دهد. به عنوان مخاطب، صاحب این قلم معتقد به تنوع و تکثر است. زنده‌باد داستان، و چه چیزی بهتر از داستان خوب؟ هر چه که باشد.

آنچه این نوشته در پی آن بوده، در گام اول، افکندن سایه‌ی ‌تردید و ابهام است بر ادعای وجود هرگونه فرمول تشخیص و تمایزِ روشن و قاطع و کارآمد، میان ادبیات جدی و سرگرم‌کننده، و دوم پرهیز از ارزش‌داوری میان گونه‌های ادبی. شاید زمان آن رسیده که قائلان به نخبه‌گرایی و نگاه استعلایی به ادبیات با واقعیت هستی‌شناختی (یا دست کم پدیدارشناختی) جایگاه این باور در میان‌اذهانی روبه‌رو شوند و دست‌کم از اتخاذ موضع عاقل‌اندرسفیه و بالا به پایین، نسبت به فضاهای متفاوت ادبی دست بردارند. عرصه‌ی فرهنگ، همچون جامعه و سیاست و اقتصاد، دیگر پذیرای دستور و تجویز نیست؛ عرصه‌ی تکامل است، و آزادی.