انتشارات ماهریس / چاپ ۱۳۹۹

«داستان در بوته»، آخرین اثر رضا خندان، به بررسی ۱۸ رمان و مجموعه داستان می‌پردازد که در طی چند سال گذشته در صفحه‌ی «نقدِ معرف» مجله‌ی «برگ‌ هنر» به چاپ رسیده است. در این مجموعه، هم نقد آثار نویسندگان صاحب‌نام ایرانی و خارجی وجود دارد و هم نویسندگان کمتر شناخته شده و نوپا. و بنا برگفته‌ی نویسنده: «مشتی از خروار داستان فارسی ایران در سال‌های اخیر فراهم شده است.» رضا خندان در پیشگفتار کتاب، کار منتقد را چیزی بیش از رد و تأیید یا ذم و مدح داستان و داستان نویس می‌داند. او بر این باور است که «شناخت وکشف»، اصلی‌ترین کارِ منتقد است. و در نقد و بررسی آثار انتخاب شده، نه تنها توانایی قلمی نویسنده را در به کارگیری تکنیک‌ها و عناصر داستان واکاوی نموده؛ بلکه بینش فراهم‌آمده در داستان را نیز کنکاش نموده، تا بلکه بتواند به زیبایی‌شناسی اثر دست یابد. او معتقد است که زیبایی‌شناسی اثر می‌تواند رادیکال و پیشرو، محافظه کارانه یا مرتجع باشد. و این اصطلاحات فقط مختص سیاست نیست. خندان معتقد است اگر چه ممکن است نقد به اندازه‌ی خواندن داستان لذت بخش نباشد، اما به همان اندازه لازم است. نقد سالم معطوف به داستان، اما اثرگذاری‌اش فراتر از خود داستان است. زیرا نویسنده و خواننده را شامل می‌شود. این‌که نقد از راه آشکار کردن ضعف و قدرت داستان به زیادت توجه و بهتر شدن کار نویسنده یاری می‌رساند، دیگر جزو معلومات عموم شده است. اما فقط این نیست. حضور نقد قوی، حتی به داستان‌نویسانی که داستانشان نقد و بررسی نمی‌شود نیز کمک می‌کند. زیرا یکی دیگر از کارکردهای نقد، نظارت است. نقد، چشمِ ناظر جامعه، یا به طور مشخص جامعه‌ی ادبی‌گسترده «مؤلف و مخاطب» است. آن هم نه ناظری بی‌طرف، بلکه ناظری که محک می‌زند، می‌سنجد و داوری می‌کند. جریان نقد باعث می‌شود که نویسنده حضور یک چشم ناظر را بر آثار خود احساس کند. و با وسواس و دقت بیشتری بنویسد. یکی ازکارهای مهمی‌که نقد داستان می‌کند، توسعه‌ی درک داستان و ارتقاء خواننده از سطوح ساده‌ی زیباشناسی به سطوح پیچیده‌ی آن است. و با این کار، درک و لذت بردن از آثار برجسته‌ی ادبی را ممکن می‌سازد که معمولاً پیچیده هستند. نقد، در جامعه‌ای که قانون و عرف بسیار محدودش کرده، به همان میزان کج و معوج، بیمار، بداثر در خدمت قدرت است. در چنین جایی، جریان نقد اصولی رگه‌ای باریک را شکل می‌دهد و در حاشیه قرار داده می‌شود. و بسیار محدود و مورد تهدید است. اصلی‌ترین ابزار ایجاد محدودیت در این‌گونه جوامع سانسور است که در طول زمان عارضه‌ی ویرانگر خود سانسوری را به وجود می‌آورد. سانسور تهدیدی بیرونی است که از سوی قدرت بر نویسنده اعمال می‌شود. خودسانسوری اما تهدید درونی شده است. در حقیقت خودسانسوری، نبرد بخشی از وجود انسان با بخش دیگر وجود اوست. این کشمکش درونی نویسنده تعارضی را به وجود می‌آورد که فرساینده است و در طول زمان، از قدرت خلاقیت او می‌کاهد.

اگر شروع نقد ادبی مدرن در ایران را با نقادی‌های میرزا ملکم‌خان و زین‌العابدین مراغه‌ای و میرزا رضا کرمانی بدانیم، اکنون بیش از یک قرن است که نقد ادبی مدرن در ایران آغاز شده است. در ادامه نیز دیگرانی آمدند: ملک‌الشعرای بهار، فاطمه سیاح…و همین قدمت انتظار ما را از نقد ادبی بالا می‌برد. اما اکنون چه داریم؟ بعد از یک قرن تجربه‌ی نقدنویسی، ما باید از منابع متعدد برخوردار باشیم. نگاهی به بخش آکادمیک جامعه نشان می‌دهدکه در حال حاضر شمار نشریات نقد در این بخش به لحاظ کمی، حتی به اندازه‌ی تعداد انگشتان دو دست نیست. و از نظرکیفی هنوز به زمان اکنون نرسیده است. البته بخش دانشگاهی در همه جا عموماً رویکردی محافظه‌کارانه داشته و دارد. چون اکثر آن‌ها درگذشته سیر می‌کنند. و عموماً مقالاتشان در کار کندوکاو ادبیات قرن‌های گذشته است. خیلی هم که بخواهند امروزی نشان بدهند می‌روند سراغ مثلاً روانکاوی داستان رستم و سهراب. نقد آکادمیک به ندرت آثار امروزی را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.

رضا خندان معتقد است که بسیاری از نقدها، اساسش لفاظی است. یا شیوه‌اش انتزاع در انتزاع است. زبان نقد، اساساً باید زبانی ساده، روشن و توضیح‌گر باشد. چرا؟ چون قرار است دنیایی را که به طور مثال در یک شعر یا یک داستان وجود دارد برای مخاطب روشن کند.

نقد ادبی اصولی در دو سطح حرکت می‌کند. سطح اول «شناخت» است. شناختِ آن چه در دنیای شعر و داستان وجود دارد. و سطحِ دوم «کشف» است. کشف مسائلی که چه بسا از نگاه‌ها پنهان مانده است.

اما آنچه در بیشتر نقدنویسی امروز می‌خوانیم، لفاظی و انتزاع در انتزاع است. یعنی نویسنده‌ی نقد از یک گزاره‌ی انتزاعی در مورد یک اثر یا نویسنده شروع می‌کند و سپس آن را به انتزاع بعدی و نیز انتزاع بعدتر می‌کشاند. به این ترتیب پای نقد، از عینیت جدا می‌شود. در حالی‌که قرار است منتقد از «سطح عینی» یعنی خود داستان یا شعر حرکت کند. از آن نکاتی را بیرون بیاورد و آن‌ها را تعمیم دهد و برساند به سطح عام «انتزاع» سپس از این سطح عام به سطح خاص «سطح عینی» باز گردد.

نکته‌ی دیگری که در رویکرد ذهنی رضا خندان نسبت به نقد اصولی وجود دارد رابطه‌ی نقد ادبی و آثار ادبی است. او معتقد است که معمولا این دو نسبت به هم یک گام عقب‌ترند. یعنی یا نقد ادبی یک گام عقب‌تر است و یا اثر ادبی.

او معتقد است که ما در جامعه‌ای زیست می‌کنیم که فاقد گفتگوی فلسفی، جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و مردم شناختی است. طبیعی است در جامعه‌ای‌که با علوم انسانی گفت وگو ندارد، انتظار پدید آمدن نقد ادبی به معنای اخص آن بیهوده است. زیرا نقد ادبی متکی به خود و امر در خود نیست. بلکه از علوم دیگر بهره می‌برد. وامدار فلسفه و جامعه شناسی و مردم شناسی و روانشناسی است. تمام منتقدان ادبی جدی و صاحب نام، فلسفه‌ای پشت کارشان هست یا نظر به فلسفه‌ای دارند. برای منتقد داستان، کافی نیست که فقط عناصر داستان را بشناسد و مثلاً بداند چند جور روایت و زاویه دید و شخصیت پردازی و فضاسازی و پیرنگ … وجود دارد. اینها لازم است اما کافی نیست.

فهرست مطالب کتاب «داستان در بوته»:

پیش‌گفتار

بخش یکم: رمان

ملک آسیاب / غزاله علیزاده

سایه‌های شب / امیل زولا / مترجم علی اکبر معصوم بیگی

پشت درخت توت / احمد پوری

قهرمان فروتن / ماریو بارگاس یوسا / مترجم منوچهر یزدانی

سکوت‌ها / محبوبه موسوی

حصار و سگ‌های پدرم / شیرزاد حسن / مترجم مریوان حلبچه‌ای

زنی که در قسمت اشیای گمشده پیدا شد! / سارا مخاوات

پدرکشتگی / سلمان امین

آخرین انار دنیا / بختیار علی / مترجم مریوان حلبچه‌ای

ساعت آمریکایی / آرتور میلر / مترجم غلامرضا آذر هوشنگ

بخش دوم: مجموعه داستان

بررسی موردی در داستان‌های کوتاه علی‌اشرف درویشیان / باغچه‌ی کوچک

نگاهی به زنان در داستان‌های کوتاه سیمین دانشور / اشکها

اگر جنگی هم نباشد/ امیر رضا بیگدلی

مُردۀ نو / احمد درخشان

بنی‌آدم / محمود دولت آبادی

خانۀ کوچک ما / داریوش احمدی

اینجا خانۀ من است / مسعود بُربُر

درشتی / علی اشرف درویشیان