عباس علیزاده

دکتر ارفعی نخستین ایرانی است که به تحصیل در رشته زبان‌های باستان (اکدی و ایلامی) پرداخت. نیاکان او اهل شهر باستانی «اَوَز» از توابع لارستان در جنوب استان فارس بودند. اجداد پدری و مادری وی به بندرعباس مهاجرت کرده و در همین شهر بود که پدر و مادرش که همسایه بودند با یکدیگر آشنا شده و ازدواج کردند. او در سال ۱۳۱۸، در کوه گِنو، یکی از ییلاق‌های بندرعباس، به‌دنیا آمد.

 دوران کودکی‌اش تا شش سالگی در بندرعباس گذشت. در سال ۱۳۲۴ خانواده به یزد رفته و مجید دوران ابتدایی را در مدرسه صدیق گذراند. در ۱۳۲۹ خانواده ارفعی برای همیشه به تهران مهاجرت کرد و در همین شهر بود که مجید آموزش ابتدایی را در مدرسه منوچهری به‌پایان رساند. پس از به‌پایان رساندن تحصیلات متوسطه در دبیرستان‌های البرز و دارالفنون، در سال ۱۳۳۷ به دانشگاه تهران راه یافت و در ۱۳۴۳ موفق به دریافت مدرک کارشناسی در رشته زبان و ادبیات فارسی شد.

 دوران دانشجویی او مصادف بود با فعالیت چهره‌های بزرگ زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی مانند استاد ابراهیم پورداود (نخستین مترجم فارسی اوستا)، دکتر صادق کیا، دکتر پرویز ناتل خانلری و محمد معین، که تأثیری عمیق در آموزش، جهان‌بینی و آینده آکادمیک وی داشتند. در دوران دانشجویی دکتر ارفعی دستیار پورداود در تصحیح کتاب آناهیتا بود. با دکتر صفا در گردآوری مطالب جلد سوم تاریخ ادبیات ایران، با دکتر فره‌وشی در تدوین فرهنگ پهلوی، و با استاد محمد معین در پژوهش در ریشه‌ واژه‌های زبان فارسی برای فرهنگ بزرگ معین همکاری داشت. پیش از فراغ از تحصیل در سال ۱۳۴۳، ارفعی به مدت یک سال به تدریس زبان پهلوی در انجمن فرهنگی ایران باستان مشغول بود.

 به پیشنهاد و تشویق ناتل خانلری و تأیید پورداود، ارفعی در سال ۱۳۴۴ برای تحصیل در رشته زبان‌های اکدی و ایلامی به دانشگاه پنسیلوانیا در شهر فیلادلفیا رهسپار شد. علاقه ارفعی در فراگیری زبان و خط ایلامی، که متخصصی در دانشگاه پنسیلوانیا نداشت، سبب شد تا وی در ۱۳۴۶ به موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو رفته و زیر نظر ایلامی‌شناس برجسته، ریچارد هَلِک به تحصیل خود ادامه دهد. در طول تحصیل ارفعی در شیکاگو، مؤسسۀ شرقی کانون گروهی از نامدارترین زبان‌شناسان باستان مانند ایگناس ِگلب، لئو اوپنهایم، اریکا راینر، میگل ِسویل، رابرت بیگز و جان برینکمن بود که همگی در آموزش و جهان بینی آکادمیک وی اثرگذار بودند. اما ریچارد هَلِک بود که بیشترین سهم را در پرورش ارفعی به‌منزله یک متخصص خط و زبان ایلامی هخامنشی داشت. در دشواری این خط و زبان همین بس که حتی هَلِک و پیش از او جرج کامرون اعتراف به درک ناقص خود از این خط و زبان داشتند.

 آن شماری کم از زبان‌شناسانی که با گِل‌نبشته‌های خزانه و باروی تخت جمشید آشنایی دارند به خوبی آگاهند که دانستن زبان و خط میخی ایلامی برای خوانش و درک معنی این گِل نبشته‌ها کافی نیست. علامت‌های میخی این گِل‌نبشته‌ها بسیار فشرده و تو در تو نوشته شده و، برای نمونه، قابل مقایسه با متن منظم و فاصله‌دار ایلامی کتیبه داریوش در بیستون و یا متون عیلامی حجاری شده تخت جمشید نیست. افزون بر این، دشواری‌های بزرگتر در خوانش و به‌ویژه ترجمه متن‌های ایلامی هخامنشی، مانند تألیف کلامی و شکل‌شناسی علائم میخی دشوار (syntax and morphology)، وجود واژگان ایلامی که در دوره ایلام پیش از هخامنشی شناخته نبودند، همراه با برخی واژگان فارسی باستان که به خط ایلامی نوشته شده‌اند، همگی نه تنها خوانش متون ایلامی هخامنشی، بلکه درک معنی آنها را بسیار دشوار کرده است. بنا بر این ملاحظات است که ارفعی، مانند استادش هَلِک، تمام زندگی آکادمیک خود را وقف خوانش و درک گِل‌نوشته‌های تخت جمشید کرده است.

 نام‌مکان‌های بسیار در گِل‌نوشته‌های تخت جمشید وجود دارد اما هیچ کدام با اطمینان شناخته نشده‌اند. رساله دکترای ارفعی (زمینه‌های جغرافیایی گِل‌نبشته‌های تخت جمشید) کوششی در مکان‌یابی نام‌های جغرافیایی گِل‌نوشته بر پایه محاسبه مسافت مکان‌ها با تخت جمشید طبق جیره روزانه‌ای بود که در آنها برای مسافر یا پیک درج شده بود و نیز کارگزارانی که مسؤول کالایی خاص، در زمانی خاص و مهرهایشان در چند مکان نزدیک به هم فعّال بودند. اعتبار بازسازی دکتر ارفعی از مکان‌های جغرافیایی یادشده به آسانی می‌تواند با بررسی باستان‌شناختی از مسیرهای پیشنهادی وی سنجیده شود، اما امکانات برای چنین بررسی هرگز در سازمان میراث فرهنگی گذشته فراهم نشد.

 دکتر ارفعی ۱۳۵۳ از رساله دکترای خود دفاع کرد و با همسر و پسرش به ایران بازگشت. در همان سال دکتر ارفعی با عنوان پژوهشگر و مسئول بخش زبان‌های باستانی غیرایرانی در فرهنگستان ادب و هنر ایران استخدام شد و این سمت را تا سال ۱۳۵۷ حفظ کرد. در همین فرهنگستان بود که دکتر ارفعی به ترجمه فرمان کورش بزرگ همت نهاد و آن را در سال ۱۳۵۸ به‌چاپ رساند—نسخه تصحیح شده با یادداشت‌های توضیحی این فرمان در سال ۱۳۸۹ توسط دائره‌المعارف بزرگ اسلامی بازچاپ شد.

 از سال ۱۳۷۷ تاکنون، دکتر ارفعی همّ خود را صرف خوانش و ترجمه گِل‌نوشته‌های تخت جمشید به فارسی و انگلیسی کرده است. وی تا کنون دو جلد از مطالعات خود را توسط دائره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر کرده و جلد سوم نیز به زودی چاپ خواهد شد. تالار کتیبه‌های موزه ملی ایران در سال ۱۳۷۷ به همت وی تأسیس شد. دکتر ارفعی تا سال ۱۳۸۱ مسئول این تالار بود و در طول این مدت بسیاری نزد وی زبان‌های ایلامی و اکدی آموختند. وی همچنین به صورت مقطعی به تدریس زبان و تاریخ ایلام در دانشگاه‌های تهران و آزاد اسلامی نیز پرداخت.

 کانون مهم دیگری که دکتر ارفعی در تأسیس آن همت کرد، در شوش است. از هنگامی که هیأت فرانسوی در سال ۱۳۵۷ قلعه شوش را برای همیشه ترک کردند، آجرنوشته‌های ایلامی از شوش و چغازنبیل به وضع اسفباری مانند زباله در چندین انباری در قلعۀ شوش تلنبار شده بودند. در ۱۳۸۲ به دعوت مهندس بهشتی ریاست وقت میراث فرهنگی و احمد محیط طباطبایی، معاونت فرهنگی آن سازمان، دکتر ارفعی در قلعۀ شوش مستقر شد و کانون پژوهشی و بایگانی آجرنوشته‌های ایلامی را بنیان گذاشت (تصویر آغاز متن). در مدت بیش از هفت فصل، دکتر ارفعی این آجرنوشته‌ها را شسته، خوانده و سپس آنها را با شماره ثبت در کابینت‌های مدرن فلزی طبقه‌بندی و سامان داد.

در ۱۳۸۱ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وی را به سمت دبیر هیأت علمی نخستین مجمع بین‌المللی پیوندهای فرهنگی کهن در ایران و غرب آسیا منصوب کرد که در مردادماه ۱۳۸۳ با مشارکت بیش از ۱۰۰ پژوهشگر از ایران، اروپا و آمریکا برگزار شد.

 در سال ۱۳۹۱، به همت استاد علی معلم دامغانی، رئیس پیشین فرهنگستان هنر، دکتر ارفعی در این فرهنگستان مستقر شده و از آن زمان تاکنون در محیط آرام فرهنگستان هنر پژوهش‌های خود را در زمینۀ پژوهش، خوانش و ترجمه گِل‌نوشته‌های تخت‌جمشید، آجرنبشته‌های شوش و سایر موضوعات پژوهشی در این زمینه ادامه می‌دهد.

در حال حاضر نیز که جناب آقای علیرضا اسماعیلی سرپرستی فرهنگستان را بر عهده دارند، با همان مهر و محبت بی پایان، ایشان را در فرهنگستان هنر برای ادامۀ فعالیتهای علمی و پژوهشی‌اش، پذیرا هستند.